واژهٔ کاریکاتور از فعل " کاریکاره" ایتالیایی، به معنی بار کردن گرفته شده‌است. کاریکاره جریمه‌کردن و توبیخ‌کردن نیز معنی می‌دهد و به نظر می‌رسد که نخستین بار توسط شخصی به نام موسینی در سال ۱۶۴۶ میلادی به کار رفته باشد و او نیز به نوبه خود این واژه را کاراچی، یعنی نقاشی‌های خیابانی بلونیایی هم عصر خویش گرفته باشد. چرا که این نقاشی‌ها همواره دارای عناصری اغراق آمیز بودند که سوژه‌ها را مضحکه می‌کردند. همچنین ممکن است که کاریکاتو از واژهٔ کاراتره (caracter) و یا کارا اسپانیایی به معنای صورت اخذ شده باشد. عمده‌ترین بخش هر کاریکاتور صورت آن است. فی المثل در صورت‌های کاریکاتوری که آلبرشت دورر و لئوناردو داوینچی هر دو مستقلا حدود سال ۱۵۰۰ ترسیم کرده‌اند، صورتهایی با دماغ دراز و چانهٔ دراز مشاهده می‌کردند.

تاریخچه پیدایش

هنر کاریکاتور خیلی پیش از پیدایش روزنامه نگاری و حتی اختراع صنعت چاپ در دنیا رواج داشته و در واقع عمری به درازای تاریخ مکتوب انسان دارد. این هنر در عصر باستان شناخته شده و رواج داشته است. اولین کاریکاتورهایی که در آنها مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شد، در حفاری‌های شهر پمپی به دست آمده که تقریبأ ۱۹۰۰ سال پیش در زیر گدازه‌های آتش فشانی پنهان بود. این کاریکاتورها بر روی ستون‌های سنگی کنده شده بود و در معرض دید همگان قرار داده می‌شد. در قرن اخیر اگر چه در نقاشی‌های نقاشان بزرگ قرن ۱۶ میلادی، از قبیل هولباین، بروگل نقشهای کاریکاتور فراوان به چشم می‌خورد، اما سنت کاریکاتور سازی که اساس آن تاکید بر جنبه‌های خنده آور اشخاص، موضوع کاریکاتور است. در قرن ۱۷ میلادی به دست آگوستینوکاراچی در ایتالیا پایه‌گذاری شد.

اولین و معروفترین کاریکاتوریست‌ها

آگوستینو کاراچی نقاش ایتالیایی اولین هنر مندی بود که برای سرگرمی خود و دوستانش از چهره واقعی، تصاویر کمیک می‌کشید. کسانی که از کارگاه او دیدن می‌کردند، سوژه‌های تصاویری وی می‌شدند. این بازدید کنندگان چهره خود را به صورت سگ، خوک، قاطر و یا حتی پارچ آب و قرص نان می‌دیدند.

معروفترین کاریکاتوریست در قرن ۱۸ میلادی نقاش انگلیسی ویلیام هوگراث بود(۱۷۶۴-۱۶۹۷). هوگراث نمی‌خواست به عنوان یک کاریکاتوریست شناخته شود. در حقیقت کارهای وی بسیار جدی تر از کاریکاتورهایی بود که پیش از آن کشیده شده بود. در طرح هاو نقاشی‌های وی تمام چیزهای شیطانی و احمقانه در انگلستان آن زمان نشان داده شده است. او به ندرت چهره واقعی مردم را می‌کشید، اما شخصیت‌ها در تصاویر وی شامل آدمهای خوب و بد ، مردان و زنان مد پرست هستند. هوگراث هنرمندی بزرگ بود و نشان داد که یک کاریکاتوریست تا چه اندازه می‌تواند پر معنا باشد. دیگر هنر مندان انگلیسی برای نمایش زشتی و حماقت بویژه در سیاست از شیوه هوگراث پیروی کردند. از جمله كاریكاتوریست‌های ایرانی به توكا نیستانی و مسعود مهرابی می‌توان اشاره كرد. مسعود مهرابی اولین ایرانی بود كه چندین نمایشگاه كاریكاتور در خارج از كشور برگزار كرد و اولین ایرانی بود كه جوایز بین المللی از جمله مدال نقره جشنواره كاریكاتور ژاپن و مدال برنز برلین را دریافت كرده است. کاریکاتوریست‌های مشهور دیگر عبارتند از:

توماس رولندسون (۱۸۲۷-۱۷۵۶)

جیمز گیلری (۱۸۱۵-۱۷۵۷)

جورج کرویک شانک (۱۸۷۸-۱۷۹۲)

دیوید لوین

گیرمو موردیلو

انواع کاریکاتور

کاریکاتور از نظر شکل و طراحی پنج نوع است که عبارتند از:

کاریکاتور ساده: در این کاریکاتور طراح، تناسب اعضای بدن انسان و اشیا را تغییر می‌دهد.

کاریکاتور هجایی: این طرح‌ها کاریکاتورهایی هستند که ضمن تغییر عیب جو و ریشخند کننده نیز هستند. در کاریکاتورهای سیاسی، بیشتر از این طرح‌ها استفاده می‌شود.

طرح‌های کمیک: معمولاُ ژورنالیستها، صفحه فکاهی خود را از این طرح‌ها پر می‌کنند. هدف اصلی این طرحها بیشتر خنداندن خوانندگان روزنامه یا مجله است و طراح، اهداف تزیینی و یا اجتماعی را دنبال نمی‌کنند.

طرح‌های ساده: نقش اصلی و اساسی آن انتقاد و تفسیر کارها و فعالیت‌های روزانه در روزنامه و مجلات است.

طرح‌های فانتزی: این طرح‌ها هم کم و بیش کمیک هستند اما تخیل در آنها نقش اساسی دارد.

آشنایی با خانه کاریکاتور ایران

خانه کاریکاتور ایران در مهرماه سال ۱۳۷۵ تأسیس شد و فعالیت جدی خود را در اردیبهشت سال۱۳۷۷ آغاز کرد.

این مرکز که زیرمجموعه سازمان فرهنگی‌هنری شهرداری تهران است، تنها مرکز تخصصی آموزش و پرورش در زمینه کاریکاتور ایران، مشغول انجام وظیفه است‌.

امکانات این مجتمع شامل کلاس آموزشی با ظرفیت ۳۰ نفر، فضای نگارخانه با گنجایش ۶۰ تابلو، سالن نمایش فیلم‌، اتاق اداری و کامپیوتر، بوفه و غرفه فروش کتاب است‌.

خانه کاریکاتور با هدف شناسایی، مهارت آموزی و سازمان‌دهی کاریکاتور و کارتون (پویانمایی) در ایران و پشتیبانی و حمایت از کاریکاتوریست‌ها و علاقمندان کاریکاتور و معرفی آثار آن‌ها در ایران و جهان فعالیت خود را آغاز کرد و به سرعت تبدیل به مرکز اصلی کاریکاتور ایران شد.

فعالیت‌های مرکز عبارت است از: عرضه و نمایش آثار کاریکاتوریست‌های کشور در نگارخانه‌، برپایی نمایشگاه آثار هنرمندان خارجی به ویژه کشورهای همسایه مسلمان‌، گردآوری‌، حفظ و نمایش آثار جهانی کاریکاتور و انجام پروژه‌های لازم در زمینه کاریکاتور، برگزاری دوره‌های تخصصی آموزشی در تمامی مقاطع سنی (کودک و نوجوان و بزرگ‌سالان‌)، برپایی جلسه‌ها و همایش‌ها و سخنرانی‌هایی مرتبط با موضوع چاپ و نشر آثار کاریکاتور اعم از مجله‌، کتاب‌، کارت و ...، برگزاری مسابقات کاریکاتور در سطوح مختلف کشوری و جهانی و معرفی هنرمندان کاریکاتوریستی که به نحوی در مسابقه‌های بین‌المللی مقام کسب می‌کنند و همچنین دادن اطلاعات وگزارش‌هایی از فعالیت‌های خانه کاریکاتور به شکل مقاله و مطلب تخصصی در سال که شامل مقاله‌هایی از آثار هنرمندان برجسته ایرانی و خارجی است‌.

این مرکز همچنین دبیرخانه دائمی نمایشگاه دوسالانه کاریکاتور تهران است.

نمایشگاه دوسالانه کاریکاتور تهران یکی از نمایشگاه‌های معتبر کاریکاتور جهان است. این نمایشگاه به پیشنهاد مسعود شجاعی طباطبایی و محمدحسین نیرومند از سال ۱۳۷۲ توسط مرکز هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با هم‎کاری خانه کاریکاتور ایران برگزار می‎شود. دبیرخانه دائمی این نمایشگاه خانه کاریکاتور ایران است.

ایران کارتون وب سایت رسمی خانه کاریکاتور ایران است. این وب سایت به عنوان یکی از سایت های تخصصی کاریکاتور در ایران شناخته می‎شود. http://irancartoon.ir/

موزه کاریکاتور

موزهٔ کاریکاتور تبریز نخستین موزهٔ کاریکاتور در سطح قارهٔ آسیا و پنجمین موزهٔ کاریکاتور در سطح جهان است. این موزه در محوطهٔ باغ گلستان و در محل پیشین کتابخانهٔ ملی تبریز قرار گرفته‌است.

موزهٔ کاریکاتور تبریز در اسفند ۱۳۸۵ خورشیدی و در بخش غربی خانهٔ هنر این شهر تأسیس شده‌است. این بنا در سال ۱۳۱۸ خورشیدی و همزمان با کاخ شهرداری تبریز ساخته شده‌است. این مجموعه که ۲۸۶۰ متر مربع زیربنا دارد، پیش‌تر به‌عنوان کتابخانهٔ ملی تبریز مورد استفاده قرار می‌گرفته و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

خانهٔ هنر تبریز از ابتدای تأسیس تاکنون، بارها مرمت و نوسازی شده‌است. این بنا از بخش‌های مختلفی نظیر سالن آمفی‌تئاتر، سالن‌های نگارخانه، سالن‌های ویدیوآرت و کارگاه‌های نقاشی تشکیل شده‌است. در نگارخانه‌های این مجموعه، ۶۰ تابلو متعلق به کاریکاتوریست‌های معروف جهان و ۵۰ اثر فانتزی نگه‌داری می‌شود.

نگاهی بر زندگی و آثار کامبیز درم‌بخش کارتونیست ایرانی به مناسبت روز جهانی کاریکاتور

کامبیز درمبخش در سال ۱۳۲۱ در شیراز به دنیا آمد و فارغ‌التحصیل هنرستان هنرهای زیبای تهران است. او از پیشکسوتان هنر کاریکاتور در ایران به‌شمار می‌رود و در کار خود صاحب سبک است.

درم بخش از ۱۵ سالگی همکاری خود را با نشریات ایرانی از جمله توفیق شروع کرد و با دیگر مطبوعات ایرانی و خارجی همچون نیویورک تایمز، اشپیگل، نبل اشپالتر و... کارش را ادامه داد. در مجموع بیش از ۴۷ سال با مطبوعات صاحب نام ایران و جهان همکاری مستمر داشته و مدّتی نیز در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، هنر کاریکاتور را تدریس کرده‌است.

این هنرمند بیش از ۳۲ نمایشگاه انفرادی در داخل و خارج از کشور برگزار کرده و در ۳۰ نمایشگاه جمعی داخلی و خارجی حضور داشته‌است.

او برنده جایزه از بزرگ‌ترین و معتبرترین مسابقات بین‌المللی کاریکاتور ژاپن، آلمان، ایتالیا، سوئیس، بلژیک، ترکیه، برزیل، یوگسلاوی و چندین جایزه بین‌المللی جنبی دیگر بوده و داور مدعو چند نمایشگاه بزرگ بین‌المللی کاریکاتور بوده است. او همچنین نشان شوالیه را از دولت فرانسه در آبان سال ۱۳۹۳ دریافت کرد.

بسیاری از آثار درم‌بخش به موزه‌های معتبر دنیا راه پیدا کرده از جمله در موزه هنرهای معاصر تهران، موزه کاریکاتور بازل در سوئیس، موزه کاریکاتور گابروو در بلغارستان، موزه هیروشیما در ژاپن، موزه ضد جنگ یوگسلاوی، موزه کاریکاتور اسلامبول در ترکیه، موزه کاریکاتور ورشو در لهستان و مجموعه شهرداری شهر فرانکفورت آلمان.

کتاب‌های متعددی در زمینه تصویرسازی و کاریکاتور تاکنون از او چاپ و منتشر شده‌است. ازجمله: بدون شرح، دفتر خاطرات فرشته‌ها، کتاب کامبیز (درایتالیا منتشر شد)، کتاب‌های مشترک طنزاندیشان امروز ایران، طنزاندیشان امروز ایران در خارج از کشور، میازار موری که دانه‌کش است، المپیک خنده، سمفونی خطوط، اگر داوینچی مرا دیده بود و چند اثر دیگر.

درمبخش فعالیت‌هایی در زمینه تبلیغات (طراحی روی جلد کتاب)، تصویرگری کتاب کودک، پوستر، فیلم کوتاه، کارت پستال، تقویم و مشابه آن‌ها دارد و از سال ۱۳۸۶ به بعد وارد عرصه انیمیشن‌سازی نیز شده است. او همراه با پسرش رامین در این زمینه فعال است و نتیجه این همکاری، ساخت چندین فیلم انیمیشن کوتاه از جمله مجموعه «دلقک‌ها» ست.